|
auzoka / Hirigunea / Bermeo (hiria)
Bermeo (hiria) Ohar ling.: Herri izenaren inguruan hainbat iritzi egon dira. Irigoienen ustez, etimologikoki, gorri koloreari lotutako toponimoa litzateke: «Este nombre relacionado con el color, procede en último término del latin vermiculus con la siguiente evolución: vermeclo > bermello > bermeio. Como adjetivo evoluciona hasta bermejo» (Irigoien, Las lenguas de los vizcainos. Antroponimia y toponimia medievales, 1985, 46) Bilakaeraren inguruan zera dio Irigoienek: «El 'portu de Vermelio' es Vermeio, apareciendo también como Bermeio en San Juan de la Peña. Hoy, Bermeo, con caída de [j], Bermio en vascuence. La primera forma con [l] palatal es anterior a la evolución castellana de la segunda.» (Irigoien, Las lenguas de los vizcainos. Antroponimia y toponimia medievales, 1985, 18) Caro Barojak horrela ematen du bere iritziaren berri: «Vermeio: Llorente lee Bermeo. Pero la V se da en otros documentos (en 1082 se hace cesión de 'ille eclesia S. Micaelis arcangeli in portu de Vermelio'). Corominas, refiriéndose a la etimología y significación de bermejo (de 'vermiculus') dice que el matíz aplicado a tierras, edificios y personas, es moderno. Pero hay topónimos leoneses, gallegos y portugueses como 'Bermello' y 'Bermillo', 'Vermelha' y 'Vermilhas' que acreditan antigüedad. Si Bermeo es equivalente a 'bermejo', aparte de la v que se encuentra con una grafía primera sin l y otra segunda con l. (...) ¿Da tono rojizo Bermeo visto desde algún lado? ¿Da sensación de desnudez o sequedad?. En cualquier caso el nombre queda ahí. Habrá que observar que en vasco del s. XVIII 'bermejoa', 'bermeyoa', 'bermejatu', 'bermejoya' debían usarse, porque de lo contrario, Larramendi (Diccionario trilingüe-I, pg. 153,a.) no hubiera recordado estas formas para defender que bermejo es voz bascongada.» (Caro Baroja, «Las escrituras referentes a Vizcaya y el Duranguesado del s. XI: su contenido social y económico». Hª Gral. del Pais Vasco vol. 5. 1981, 269-270) Iturrizak, beste alde batetik, baina Larramendi aitatuz honek ere, zera dio: «Según Larramendi Bermea significa llama, de bero, calor, mea, suave, sutil; pero según el mismo autor bermea equivale a bajada suave, de beer bajada y mea, suave.» (Iturriza, Historia General de Vizcaya y Epítome de las Encartaciones, II, 1793, 24) A. Zabala, berriz, beste iritzi batekoa da eta honela zehazten du: «La verdadera forma etimológica suya parece ser la de Be + ermeo, que proviene de be y Ermeo, y se traduce por Ermeo yusero. De Ermeo, antes o después de transformarse este fonema primero en Ermo, y luego en Ermu (...)[Caserío o caseríos de la falda occidental del cabo Machichaco adscritos a la circunscripción de la villa desde la fundación de la misma] De lo cual a ser cierto, habría que inferir que el nombre de Bermeo se aplicó primitivamente a un paraje inferior a Ermu, a un paraje yusero a éste (...)»(Zabala, Historia de Bermeo I, 1928, 6) Beste alde batetik, Victor Gaubekak, Arabako Berganzo eta Berguenda aipatzen ditu eta Zornotzako Berna eta Bernagoitia. Hauek atzerriko beste herri izen batekin parekatzen ditu, Suitzako Bernarekin. Eta izen hauek guztiak, errekarekin lotzen ditu, kontua da erreka nagusi bat pasatzen dela guztietatik (Ebro, Ibaizabal, Aar). «También el vocablo Berna puede en sí expresar en su conjunto 'río' (...), pero para justificar sin equívocos que la radical Ber, que precede a Bermeo y a los restantes nombres referidos, en significación de 'rivera' simplemente, basta adosar la inicial i- y resulta i-ver, nombre que significa 'a rivera a orillas del río' y las restantes silabas que concretan Bermeo, verosímilmente expresan: -me- 'extrecho, tenue', la o equivale a la sufijación de -do, para representar 'extenso, largo', y por un lapsus fonético desaparecen la inicial i y la letra d, para así sintetizar el vocablo Ber´meo» (Gaubeka, «Bermeo, indagación etimológica» Jaietako programa, 1978) Badago, beste alde batetik, gertaera bat kontuan izan behar dena: herri izen askotan (eta toponimia txikiagoan ere bai), gutxienez mendebalean, ageri den -io morfema. Bermiok bezala, baditugu, besteak beste, Zeberio, Otxandio, Bakio, Berrio, Elorrio, Lekeitio, Derio, Erandio... Hauetako batzuk -ano atzizkiaren laburduratik datoz Irigoienek eta Mitxelenak esaten dutenez: «Bakio se registra como Bachio en $15, del antropónimo latino Baccius, cfr. CIL, XI, 2620, Schulze, p.423. Existe además con sufijo -ano la cofradía de Baquijano en Yurreta, cfr. Fog. De 1704, pop. Bakidza.» (Irigoien, Las lenguas de los vizcainos. Antroponimia y toponimia medievales, 1985, 29) «Es particularmente frecuente la terminación -io en muchos apellidos de difícil etimología: Areitio, Baquio, Elorrio (quizá de el(h)orri), Gomendio (Garate propone el sentido 'encomienda', cf. gomendio 'recomendación', Euzko Gogoa III, 11), Lujambio, Mena(u)rio (Meaurio), Mutio(zabal), Orrio, Zam(b)udio. Hay pruebas de que la terminación -ano, -anu se redujo a -o detrás de i (y), en la pronunciación popular: Aramaio (Aramayona), Otxandio (Ochandiano). Es también el caso de Laudio forma vasca de Llodio (Alava), de Claudianu (la relación con Claudius la estableció Meyer-Lübke, RIEV XIV, 474n.). La población vizcaína Ceberio (también ap.) aparece designada como Ceberiano, coexisten los apellidos Durandio y Durandiano y en la reja de San Millán los nombres de población Zerio y Zeriano. Acaso se podría, pues, concluir que la terminación -io tiene el mismo origen en otros casos.» (Mitxelena, Apellidos Vascos, 1989, 134) Baina Mitxelenak jarraian -io morfemaren inguruko adierazpenak egiten ditu, eta esaten du sudurkariaren galera gertatu izanez gero eskribauek ez zutela adierazten: «Efectivamente, -io, suf. o mera terminación, es de muy elevada frecuencia: así en nombres de población, sobre todo occidentales, como Amurrio, Baquio, Barambio, Derio, Erandio, etc.; acaso también Bermeo, escrito Bermeio, Vermeio desde el s. XI. Si la pérdida de -n- entre vocales es regular en las formas vascas de los nombres de lugar, esto raramente se refleja, y menos en fecha antigua, en las formas oficiales, escritas.» (Mitxelena, Apellidos Vascos, 1989, 134) Beraz, -io amaiera horrek herri izen ugarirekin biltzen du, gorri kolorearekin batu behar den edo ez alde batera utzita. Kontua da, Bermeio dela hasierako agerraldietan jasotzen dena, garbi ez dagoelarik, antza, fonema bokal palatala den [i] (baita [j] idatzita ere, diptongoa adierazteko) ala kontsonante palatala [ll] (baita [li] idatzita ere). Kontua da bokalek, idatziz jaso denaren arabera, gaztelaniaz, -ei- > -e- egin dutela: Bermeio > Bermeo Ahoz, berriz, -ei- > -i- monoptongatu da: Bermeio > Bermio Oharrak: Bermeo, Matxitxako lurmuturraren eta Urdaibaiko itsasadarraren artean dago, Sollube-Burgo bizkarraren ekialdeko isuritik jaisten diren uren itsasoratze gunean, kostaldeak babesgunea eskaintzen duen bazter batean. Hegoaldera egoki orientatutako hegal batean eraiki zen herrixka, portu gisa erabiliko ziren bi senaien ertzean. Nahiz eta Foruko erromatar ezarkuntza gertu egon, erromanizazio garaiko aztarnak oso urriak dira Bermeon, portuan eta Almikan aurkitutako txanponen bat edo beste eta Kurtzioko ermitan aurkitutako zeramika erromatarra, besterik ez da. Egia da, bestalde, ez dela Bermeo aldean usain erromatarra duten leku-izenik falta (Bakio, Tribiz, Nardiz, Galdiz edo Almika). Aditzera eman izan da inoiz Bermeo litzatekeela erromatarren garaiko Vesperies izeneko portua. Are gehiago, ez da falta izan historiografian, Bermeo, Flaviobriga hiri erromatarrarekin identifikatu duenik. Uste honetakoak izan ziren esate baterako Garibay, Poza edo Morales. «Persuadome yo, ser Flaviobriga Bermeo, villa principal y marítima del Señorío mesmo, considerando la grandeza antigua que de ésta villa refieren, porque se tiene por cierto haber tenido en los tiempos antiguos dentro del pueblo y arrabales seis mil vecinos, lo que de ningun pueblo de Vizcaya se sabe y tiene entendido» [158] Ez da falta izan Bermeoren berri goiztiar faltsuak eman zituenik ere. Luzuriagak, Bermeoren V. mendeko berriak ematen ditu eta Juan Iñigez Ibarguengoak VIII. mendekoak [159]. Azken honek esaten duenez, garai hartan Bermeo Erribero deitzen omen zen, eta Apiotza familiaren jatorria zen Froon-ek gobernatzen zuen. [160] Dokumentazio idatzian, Bermeo leku-izenaren lehen agerraldiak XI. mendekoak dira. Agiri hauetan, Donemiliaga edo San Juan de la Peñari emandako Bizkaia aldeko zenbait eliza eta lur azaltzen dira: besteak beste, Gaztelugatxe, Bermeo eta Erkoreka inguruko sailak, Bermeoko portuko San Migel eliza edo Almikakoa [161]. XI. mendeko Bermeo, loco eta portu legez ageri da idazkiotan. Suposa daiteke, hortaz, garai hartan, nolabaiteko garrantzidun herrixka izango zela, elizaz horniturik (San Migel) eta portu funtzioak zituzkeena. Ez da ezagutzen Bermeo aipatzen duen XII. mendeko agiririk. Hurrengo mendera arte egin behar da bere berri izateko. XIII. mendearen lehen zatian sortu zuen Lope Diaz Harokoak Bermeoko hiribildua. Ez dakigu zehatz zein urtetan izan zen fundazioa, baina seguruenik 1234 eta 1239 bitartean izango zen. Jaunak Logroñoko araudiaz hornitu zuen hiribildua eta mugak ipini zizkion: «Et estos terminos han estos pobladores de Bermejo por nombres de Villa. De Menigo, et de Morteruza et de Vriachiti fasta Bermejo con montes et con fontes, et con entradas, et exidas (...)». [162] Hiriaren inguru laburrari dagokion hedadura besterik ez da. De Menigo, gaurko Demiku da; Morteruza, San Migel auzoko Azeretxo eta Beasko baserriak dauden parajeari dagokio; eta, Uriachiti, azkenik, Arane baserriaren aurrealdean dago [163]. Esanguratsua da muga honek barnean hartzen dituen lurraldeek bat egiten dutela gaurko hiri inguruko kaletarren soloen eremuarekin; hau da, baserriei lotuta ez dauden lurrekin, eta bai, gutxienez Antzinako Erregimeneko garaietatik, hiriko biztanleen jabetzakoak izan direnekin (Hiriaren osagarri hau oso elementu garrantzitsua izan ohi da familien iraupenerako). Hiribilduaren fundazio garaiko mugak bere baitan hartzen dituen parajeak ondokoak dira: Tala, Mendiluz, Tonpoiak, Peña de Oro, Ormabarrieta, Arteazabal, Artalde, Dolareaga, Ibarreta, Ibarburu, Ametzaga, Ikaieta, Dibio, Okarantza, Larrosadi, Asuaga, Mutiaga, Erribera, Goienkale, Usatorre, Erregiñazubi, Aranondo, Almikaondo, Zarragoiti, Zarran, Txibitxiaga eta Portuburu.
Ertaroko hiribilduak, XIV. mendean harresia eraiki zenetik, gaurko alde zaharraren egitura bera izan du; mendebaletik ekialdera luzatzen diren kaleak, iparraldetik hegoaldera jaisten direnekin gurutzatzen direla. Azken hauetako bat, gaurko Andra Maria kalea, Talako Andra Maria elizara zuzendua, beste kaleak baino zabalagoa izanik, seguruenik, hiribilduko kale nagusia zen. Hiriko eraikuntza nagusiak, jakina, elizak ziren. Desagertua dagoen Talako Andra Maria eliza lekurik altuenean zegoen. Beste eliza, Santa Eufemia, Gaztelu izeneko parajean dago. Hirugarrena, San Frantzisko komentua, harresiz kanpo eraiki zen. Hiru tenplu nagusiak, beraz, hiriaren periferian zeuden. Talako Andra Maria eliza desagertu ondoren eraikitako Andra Maria eliza berria, hiriaren erdigunean eraiki da, Goiko plazan. Hiriko etxe xumeez gain, harriz eraikitako etxe sendo edo dorretxeak ere baziren Bermeon. Bakarra mantentzen da zutik gaur egun, Ertzilla dorretxea. Baina izan zen besterik ere: besteak beste, Apiotza, Areiltza, Aroztegi, Mendozarteaga, Ermendurua, Areskurenaga, Erkoreka, Latxaga, Muxika, edo Bañosko kondeen jauregia. [164] Hiribildua harresiz inguratuta zegoen. 1334an, Alfonso XI.ak, Gaztelugatxe setiatzen ari zenean, Bermeo harresi batez inguratzea agindu zuen eta bere eraikuntzarako, bost urtetan, urteko 2000 marabedi eman zituen. Geroago, 1353an Don Tello kondeak, Bizkaiko jaunek Bermeon zuten alkazar zaharreko harriak eman zituen harresiaren eraikuntzarako. Harresiak gaurko alde zaharra inguratzen zuen. Santa Eufemia eliza inguruan hasi eta Portunagusiaren ertzetik jarraitzen zuen (gaurko Lameraren ertzetik). Zesteriakalearen hegoaldean zegoen lehen portalea, Errenteriaportale edo Gerrakoa deitua. Harresiak, ondoren, San Migeleko eskillaretara egiten zuen eta bigarren portalea zegoen hemen, Sanmigelportale (Sagarbarrikoa ere deitua XVI. mendean). Hemendik, Aldatzeta kalearen hasieran zegoen Sanfrantziskoportaleraino jarraitzen zuen (Sokorro edo Guadalupekoa ere deitua; seguruenik hauxe da 1357ko «puerta de los Ferreros»). Harresiak, aldapan gora, Erremedioportaleraino egiten zuen (Portaloña eta Carcel Vieja ere deitua; seguruenik, hauxe da Burgosko atea deitzen zena). Hemendik, harresiak, Karnazeriakalearen hasieran zegoen Santabarbaraportalera jarraitzen zuen, eta ondoren, Beiportale kalearen hasieraraino. Hemen, Beiportale zegoen. Harresia, Morondotik jarraituta, Sanjuanportaleraino luzatzen zen. Portale hau da gaur zutik geratzen den bakarra, beste guztiak XIX. mendean zehar desagertu baitziren. Harresiak Talako Andra Maria elizaren inguruan zuen bukaera. Antzinako hiribildua, udaleko agintariak aukeratzeko orduan, behintzat, lau auzotan banatzen zen: Apiotza, Ermendurua, Aroztegi eta Areiltza, hiriko familia nagusien dorretxeen kokaguneak markatuta seguruenik. Goiko plaza erditzat harturik, lau zatitan bananduta, ipar-mendebaleko zatia (Intxausti kale aldea), Ermenduruako auzoa izan zen; ipar-ekialdekoa (Pisukalea aldea), Areiltzakoa; hego-mendebalekoa (Erremedio kale aldekoa), Apiotzakoa eta, azkenik, hego-ekialdekoa (Aroztegi kale aldekoa), Aroztegikoa. Honela zehazten du 1684ko agiriak: «Y luego se echaron quattro bolettos de los quattro barrios para señores rexidores diputados y salio primero el barrio de Ermendurua = y el segundo el barrio de Arosttegui = y el tercero el barrio de Apioca y el quartto el barrio de Arilca» [165] Harresiz kanpo, hiru errebal izan ohi ditu Bermeok: Adoberia (Erremedioportalen mendebalean, Ametzaga erreka ertzean), Erribera (Artikerreka ertzean) eta Santa Mariña, (Mundakabidean). Goian esan den legez, Bermeo, Sollube-Burgo bizkarraren ekialdeko isuritik jaisten diren uren itsasoratze gunean dago. Erreka hauek, beren azken ibilguan, zeharo markatzen dute hiri aldearen espazioa. Alde zaharra, bazterrean geratzen da, baina, haren hegoaldeko eremua hiru errekek egituratzen dute: 1. Ametzaga erreka Adoberia eta Ondarretik igaro ondoren, Erriberatik zehar, Artzan itsasoratzen da. Artean, Bilbobideko, Adoberiako eta Erriberako zubiek zeharkatzen dute erreka hau. 2. Artikerreka, Erregiñazubin Aranondoko errekarekin elkartu ondoren, Erriberatik behera jaisten da Artzaraino. XVI. mendean, Aportategi izeneko zubia zegoen Erribera aldean; gaur, Artzako ahoan, Artzako Zubia dago erreka hau zeharkatzeko. 3. Zarraneko erreka, azkenik, Santa Mariñan itsasoratzen da Artzara, Mundakabidearen azpitik. XIX. mendearen erdialdera arte, alde zaharra eta hiru errebalek eratzen zuten Bermeo. Haietatik atzera, zenbait paraje zabaltzen ziren baserri auzoetaraino. 1850 inguruan jar daiteke herriaren zabalkuntzaren abiapuntua. 1856an, Portaletik Erribera bitarteko bidea konpondu zen; 1860an, Erriberako zubia. 1867an, Morondo eta Trake inguruak konpondu ziren eta 1869an, Akaka izeneko etxea bota eta Erremedioportaletik Adoberiarako pasua egokitu zen. 1883an, Erriberako errekako saneamendu lanak burutu ziren eta 1885ean, Aroztegi dorrea bota eta Portunagusitik Portuzarrerako pasua zabaldu zen. 1886-87an, Portalostea eta Sanjuanbidearen hasiera egokitu ziren. 1890 eta 1893 bitartean, Artzaren saneamendua burutu zen eta hirigintza aldetik gune zabal bat irabazi zen (Lamera) eta portugintza aldetik, 200 bat metrotako moila erabilgarria lortu zen. XX. mendearen hasieran, portura jotzen duten errekak hiri azpitik pasatzerakoan estali egin ziren eta herriak itxuraldaketa handia jasan zuen. 1927an, Erriberako saneamendu lanak egin ziren eta 1939an, Erregiñazubitik Aranondorako bidea egokitu zen. 1955etik aurrera, ekonomiaren eta populazioaren hazkundearekin, Bermeoko hiriaren zabalkuntza ikaragarria gertatu izan da, inoiz izan den handiena. Hirurogeiko hamarkadan, Talako Andra Maria auzoan eta San Andres eta Bilbobideko etxebizitzak eraikitzen hasi ziren. 1964an, Ametzaga errekaren saneamendua egin zen eta 1970ean, Aranondoko errekaren desbideraketa eta estalketa lanak burutu ziren. Harrez gero, herria nabarmen zabaldu da. Kaletarren ohiko solo guneak ziren inguru asko hiriak irentsi ditu. Iparraldetik, Mendiluzeraino hedatu dira etxebizitzak. Artaldeko goialdetik Sanjuanbideraino eta behealdetik Bilbobideraino, etxebizitza multzo handiak eraiki dira. Erriberatik, Erregiñazubitik, Sanandresbidetik, Artikabidetik eta Kurtzio aldetik luzatu dira urbanizazioaren erroak. Baita Mundakabidetik Portubururaino ere. Azken aldian, Dibioraino iristen ari dira herriko etxebizitzak. Alde zaharra geografikoki alderatuta gelditu da gaur. Herriko erdigune geografikoa, antzina, Goiko plaza izan bada, gaur Portale ingurua da. Hemendik zabaltzen dira herria egituratzen duten bide erradialak: a) Ekialdean Lamera dago. b) Iparraldera, Arresi kalea, Intxausti kalearen inguruan, hiru adarretan banatzen da: batek, Morondotik gora egiten du, Sanjuanbidera, Talara eta Landatxura; bigarrena, Artaldetik mendebalera zuzentzen da, kiroldegirantz; eta hirugarrenak ere, bai Dolareagatik edo Bizkaiko jaurerritik mendebalera egiten du San Martineraino. c) Mendebalera, bi bide luzatzen dira paraleloki: Bilbobidea eta Erriberatik San Andres, Almika eta Artikara egiten duena. d) Hegoaldera, azkenik, Mundakabidea dago. Bide erradial hauen artean, gero eta kale sare beteagoa eratzen ari da. Bilbobidetik iparralderako kaleak erregularragoak dira, egitura lauangeluarrekoak, topografiak hala uzten duelako. Baina ez da berdin gertatzen handik hegoalderako kaleetan, gora behera handiagoko lurrak izanik, nahita ez, kaleak bihurriagoak eta nahasiagoak dira. Ahozkoa:
Idatzizkoa:
__________ [158] Garibay, Esteban de (1628); VII. lib. X. kap. [159] Mañaricua, A. (1971); 81-86 orr. [160] Iturriza Zabala, Juan Ramon (1793), «Crónica Gral. Española, cuad. 64» in Historia General de Vizcaya, II; 23-24 orr. [161] Agirien testuak Historia atalaren hasieran daude. [162] Iturriza Zabala, Juan Ramon (1793), II; 208 [163] Leku-izen hauei buruz ik. dagozkien fitxak. [164] Bestelako etxeen artean, ondokoak aipatzen ditu dokumentazioak XVII. mendean: Askizuaren etxeak, Portuzarrean (1687. BUA. AL. 1680-1710; 86-86b); Gaztañaga izeneko etxea, Ertzilla dorrearen inguruan (1642. BFA. K. 324/109; 17b); Kamuz-en etxeak, Andra Maria kalean (1652. BFA. K. 439/35; 12,18b,22); Peritxote Piper-eneko etxea (1637. BEHA. A-78/6-6); Santxo Lupetegikoarena (1633. BFA. K. 738/18; 53). [165] 1684. BUA. AL. 1680-1710; 62 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
