|
auzoka / Artika / Artika (auzoa)
Artika (auzoa) Kokapena: Artika; VII, VIII eta X. mapak Ohar ling.: Leku-izen hau zabalduta dagoela dio Irigoyenek «Artigas, plural, en Bermeo, etc., relacionado con 'roza, terreno roturado', con difusión en la toponimia de toda el área pirenaica, incluyendo el sur de Francia» (Irigoien, Las lenguas de los vizcaínos: Antroponimia y toponimia medievales, 1985, 42). XVIII. mendearen erdirantz agertzen da izen honen aldaera ahoskabetua. Artiga > Artika Geroago ere, agertu da baina antza bien artean, idatzizkorako behintzat, Artigas (-s amaieraduna) nagusitu da. Gaztelaniaz ari direnean ere hiztunek Artigas izena erabiltzen dute. Euskaraz aritzeko, berriz, hiztunen artean, Artike dago, asimilazioz, -i- bokal itxiak amaierako bokal irekia erdiko bilakatuta (-a > -e): Artika > Artike Oharrak: Artika auzoa, Artikerrekaren eta bertara jotzen duten erreken arroan ezarritako baserriek osatzen dute. Mendialdean, Akulategi, Tribiz, Urkisarri eta Ezkiaga (bi etxe) baserriek eta beren inguruek eratzen dute auzoaren hegoaldea. 1860an, Akulategi baserria Artika auzotik banandu egin zen, beste auzoetako zenbait baserrirekin batera, Arranotegi auzoa sortzeko [1034]. Nafarroletatik (hauek hiru baserri dira) Artikerrekara jaitsiz, erreka nagusiaren arroan aurkitzen da auzoko poblamendu gune nagusia. Tradizionalki, Bermeotik hasita, Almikerrotan (Utzuene) jarri izan da auzoaren hasiera: «desde los muros de esta villa a la entrada del valle de las Artigas y su primer molino denominado Alvinca errota» [1035] Almikerrota°, Belardone°, Mazaleriaga°, Txukene°, Santierrotane°, Txominantone°, Artiketxe, Landa°, Fandangone°, Paskualetxe, Arreta, Bengoetxe, Irabiene, Torre, Tranpa°, Kafranka, Akerrota°, Atsoarene, Erramuene°, Olaerrota° eta Tribizkoerrota° (azken hau, Mundakako udal eremuan, baina auzoarekin oso lotua) baserriak errekaren ibarrean bertan daude [1036]. Ibarraren gainetik, arroaren magaletan beste baserri hauek daude: Poiu, Garalde, Enparane, Zulueta eta Zuluetatxu. Aipatutakoetatik, Belardone, Santierrotane, Tranpa eta Erramuene errotak, XVIII. mende ingurukoak dira; besteak zaharragoak. Baserri historiko hauez gain, beste hiru eraiki ziren XIX. mendearen erdialdean: Etxetxubarri, Zarragoiti azpian, errekak egiten duen bihurgunean eta gaur desagertua dagoena, Probostuena/Majerine, Nafarrolagoikoren mendebaldean, Frantzuerrekaren gainean, eta Frantzuneko errota, bere izeneko errekan. Artxiboetako berriek erakusten dutenez, auzo honetan, garai batean, gaur desagertuta dauden beste eraikin batzuk ere izan ziren. Baina erroten eta burdinolen kasuan, lan zaila gertatzen da zein diren identifikatzea. Hauek, dokumentazioan, gehienetan, ez dira izendatzen, baserriak bezala, beren izenez (Kafranka, Atsoarene, Ugarte, etab.), beren jabeen izenez baizik (molino de Anton Hernandis, molino de Mª Juana de Aroztegui, molino de Pedro de Aspergorta y Gabriel de Munitiz, eta antzekoez) eta honek oztopatu egiten du, askotan, zein errota ziren jakitea. Beren izenez azaltzen direnean ere, nahastea sortzen da, sarritan izen bera bi errotari jartzen zaielako. Garai desberdinetako dokumentazioa erabiliz, jabeen izenak eta errota eta burdinolen izenak aztertuz, eta agiriek zerrendak agertzen dituztenean (fogerak, etab.), ematen diren ordena kontutan hartuz, ondoko parekotasunak ikusten dira: Utzuene = Almikerrota Beledrone = Errotabarri Txukene = Basabe = Errotatxu = Kontzene Santierrotane = Marialmikene = Tellaerrota = mol. de Loizaga Txominantone = Poiuerrota = mol. de Ugarte Landa = Zelaia Estrada = Fandangone = Zelaia = Errotaederra (mol. Hermoso) Landagoiko = Irabieneko errota Akerrota= mol. Atsoarene Erramuene = mol. detras de Atsoarene Tribizkoerrota = Zubia = Zubierrota. Baina hala ere, hainbat eraikin geratzen dira identifikatu gabe. Eurotariko batzuk, desagertutakoak dira; beste batzuk, seguruenik, aipatutakoren baten izen aldaera bat litzateke. Hona hemen zerrenda: Olazarre: Desagertutako burdinola da. Tribizkoerrotako atzealdeko saila batek Olazarre izena dauka eta gainera bertan eraikin zahar baten hondakinak daude. 1749ko mapa batean [1037], toki honetan, burdinola bat azaltzen da Ferreria Germada izenarekin. Azkue burdinola: XVI. eta XVII. mendeetan horrela izendatua agertzen da, Belendiztarren jabetzakoa. Barruti baserria eta errota-burdinola: XVI. eta XVII. mendeetan aipatzen da. Tribizkoerrota eta Nafarrola inguruan edo Frantzunerantz, egon zen seguruenik. Errotazarra edo «Rueda Vieja»: XVI. eta XVII. mendeetan aipatua. Landagoiko, Irabiene edo Martena izeneko errota: Irabiene eta Tranpa bitartean. 1860an jausita zegoen [1038]. Errotamodorra izenekoa, XVI., XVII. eta XVIII. mendearen hasieran aipatua. Goian esandako errotaren bat izan daiteke edo beste desberdin bat. Poiuko Ugarte izeneko dorretxea: Gaur Torre izenaz ezagutzen den Ugarte Torretik bereizten den beste bat da hau. Hemen aipatzen dena desagertuta dago eta Poiu baserri eta errota dauden inguruan egon zen. 1578ko agiri batean agertzen den Artikako eraikinen zerrenda batean, bi Ugarte azaltzen dira: «casa y torre de Ugarte» Poiu inguruan alde batetik, eta bestetik, «casa-torre de maese belso de Ugarte», azken hau, gaurko Torre [1039]. Beste agiri batean ere, berdin bereizten dira: «Diego de Ugartte, casa de Ugarte y torre de Ugarte» alde batetik, eta «Maria de Ugartte, casas de Ugartte y Poxua», bestetik [1040]. Askoz lehenago, XI. mendean jadanik, ustez Artikerrekako arroari egoki dakizkiokeen leku-izenak agertzen dira. 1093an, Lope kondearen emazteak, Tekla andereak, Donemiliagari Almikako elizaren dohaintza egitean, oso ilunak diren leku-izenak azaltzen dira agirian. Nahikoa argi dauden «Albonica» eta «Bachio» alde batera utzita, ondoren agertzen diren «erreca apud Albonica» edota «erreca sursum», batak «Erreka Almikan bertan» eta besteak «Beheko erreka» esanahia badute, Artikerreka dela ondoriozta daiteke. Bestalde, beherago azaltzen den«Barrungia», Barrutiko errota izan daiteke. Hona hemen testua: «unum monasterium nomine Albonica (...) circa ora maris (...) cum terris, ortis et pomiferis arboribus, montibus et pascuis omnibus antiquo usu determinatis, id est, Urho, Chennaga sursum, Manguiar et Bolinua erreca sursum, Bagalgo, erreka apud Albonica, Dorrondua iuso, Narniz, erreka sursum, Barrungia intus, molendinis cum aquarum productilibus patefactis, sautis cum glandiferis arbustis et amenis pratis (...). Et decanias sunt: Uheleku, Munnituz, Bachio et Urdoniz et Bertandona (...)» [1041] XVI. mendean, Bermeo eta elizateen artean izan ziren jurisdikzio auzietan, 1578an Sanpaio exekutoreak emandako epaiaren ondorioz, Artika auzoa Bermeoren eskumenetik aldendu egin zen: «Con lo qual se acavo la dha moxonera y se les dio a la parte de las dhas anteiglesias la posesion de los molinos y herrerias y casas que sencluyen en ella en los terminos de las dhas anteiglesias con sus pertenecidos en parte se comprehende el molino de Ondarra el molino de Alboniga y el molino de Cialaya el molino de Ulairrota el molino de Elotacarra el molino de Errotavarria el molino de Teloerrota de vaxo el molino de Mucalaria el molino de Rotamodorra el molino de Olaerrota el molino de Acaerrota el molino de Rotaesquerra el molino de Azque el molino de Cubierota el molino de Barruti el molino de Nafarrola Y ansimismo se le dio la posesion por el dho ntro. juez executor a las dhas anteiglesias de la casa de Ugarte la casa de Puxua la casa y torre de Ugarte la casa de Juan de Lopetegui la casa de Celaya la casa de Aparicio de Artiga la casa de Yravien la casa y torre de maese Melso de Ugarte la casa de Achoaren la casa de Asulta la casa de Varrutia la casa de Hernando de Nafarrola la casa de Nafarrola de medio la casa de Juan de Nafarrola la casa de Tribis la casa de Urquisaria la casa dEsquiaga la casa del Montemayor la casa de Amparan la casa de Garalde la casa de Yragorrieta la casa de Alboniga la casa de Ugarte del soldado la casa de Uriarte y de Juan de Menigo y de la casa de Mª Ochoa Demenigo y la casa de Hortuño Demenigo la casa de Puerto de Pedro Demenigo la casa de Sancho de Echavarria la casa de Fradua la casa de Cabala Demenigo la casa de Carraan de Martin de Muxica la casa de Carraan de Grazia de Zallo» [1042] Epai honekin, Artika, Almika eta Demiku Bermeoren eskumenetik kanpo geratu ziren. Berrogei eta hamaika urte igaro ondoren, XVII. mendean, Bermeoren apelazioek fruitua emango dute. 1628ko auzian berriro itzuli zitzaizkion hiriari 1366ko zabalkuntzan emandako eremuak, Artika euren artean. Ahozkoa:
Idatzizkoa:
__________ [1034] 1860. BUA. 5. Rotul. de calles. [1035] 1777. BFA. Bust¸209/26; 79. [1036] ° ikurrarekin, errota izanikoak adierazten dira [1037] 1749. España. Ministerio de Cultura. Archivo de la Real Chancillería de Valladolid. PLANOS Y DIBUJOS. DESGLOSADOS 0783. [1038] BUA. 5. Rotul. de calles. 1860. [1039] VEKA. R.R. Ejec. C2497. [1040] VEKA. S.V. C1086. [1041] Irigoyen, Alfonso (1985); 18-19. [1042] VEKA. R.R. Ejec. C2497. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
