Hirigunea
Hiriguneko toponimia aurkezteko, leku-izen guztiak multzo bakarrean eman beharrean, paraje edo inguruetan multzokatuta egitea aukeratu da [151]. Hona hemen zerrenda:
1. Alde zaharra
2. Portua, Lamera eta Gaztelu aldeak
3. Morondo aldea
4. Artalde
5. Dolareaga eta Esparru aldeak
6. Adoberia eta Ondarre aldeak
7. Portale aldea
8. Almikabidea eta Erregiñazubi aldeak
9. Erribera aldea
10. Zarragoiti aldea
11. Kurtzio eta Santa Mariña aldeak
12. Txibitxiaga aldea
13. Tala aldea
14. Sanjuanbide aldea
15. Ibarreta eta San Martin aldeak
16. Bilbobide aldea
17. Dibio aldea
18. Aranondo aldea
19. Artikabide aldea
20. Portuburu aldea
Kale-izenen inguruan:
Bermeoko kaleen izenek XIX. mendera arte ez zuten izen aldaketa askorik izan. Bere horretan jarraitu izan zuten mendeetan zehar eta gehienetan herriak emaniko izenak era ofizialean mantentzen ziren.
Bermeoko kaleen lehen aipamenak 1511 eta 1514ko fogerek ematen dute [152]. Honela zerrendatzen dira:
Calle de Santa Maria
Calle de Lope Ybannes
Calle de Martin de Fullo (de Fulla 1514an)
Calle de Pero Peres (de Pero Peris 1514an)
Calle del Castillo
Calle de la Mega de Lobos (Maga de Lobos 1514an)
Calle de San Françisco
Calles trabesanas e cantones
Portal de San Juan fasta la Puerta de Sagarbarrico (Sagarbarria 1514an)
Arrebal de San Françisco
Portal de la Cadena (de la Renteria 1514an)
Aurrerantzean, ez zerrenda baten azpian, baina bai erreferentzia solteetan, Bermeoko zenbait kale-izen jaso dira. Hona hemen adibide batzuk, mendez mende antolatuta:
XVI. mendekoak:
1591, canton de Arostegui
1587, 1589, Pisueta
1597, Pescaderia
1585, 1587, 1597, Carniceria
1587, Maga de lobos
1576, el Torrentero, 1590 Torrenteroan torrea dago, 1594, Torrentero
1589, Quisquinarrua
1575, Ynshaustia, 1579, 1593, Ynsaustia
1570, Landachua
1562, Plaça publica, 1579, 1587, Plaça.
1523, Puerto chico, 1590, Portuguichia
1587, puerta de San Francisco
1593, canton de Pisueta
1542, 1589, 1597, Talaguchia
1566, Tenderia, 1589, Sagarcalle, 1633, 1644, 1744, Tenderia
XVII. mendekoak:
1618, canton de Arostegui, 1633, Arostegui, 1643, Aroztegui
1621, Pisueta
1624, 1644,1689, Pescaderia
1655, 1675, 1685, Santa Barbara
1629, 1644, 1682, Carniceria
1643, Carcel, 1644 Pie de Carcel, 1671, Carcel biexa
1624, Manga de lobos
1621, 1642, 1682, 1753, 1796,...Torrentero (Erzilla kalea)
1676, Yzquiarruaga, 1682, Ysquinarruaga
1637, el Castillo
1633, Landecho
1608, 1677, 1701, Plaça publica
1605, Puerto chico, 1643 Puerto menor
1625, canton de Pisueta
1608, 1629, 1643,... Talaguchia
1633, 1644, 1744, Tenderia
XVIII. mendekoak:
1714, 1737, Torrecho, Torrechua (Aldatzeta kalea)
1722, calle de la Torre de Areilza
1730, calle Basterra
1726, Videbarrieta
1723, Pescaderia
1704, 1769, Santa Barbara
1746, Carzelakoa, 1775, Carcelaoña
1760, Barrencalle (antzinako Manga de lobos)
1702, Cuin Cuin
1753, 1796,...Torrentero (Erzilla)
1779 escalera de la Rechola
1781, Morondo
1745, Vaquera
1788, camino de San Juan
1701, Plaça publica
1761, San Juan
1744, Tenderia
XIX. mendearen lehen zatiko eta azkenaldiko kale-izenak erakusten dizkiguten plano bi daude: bata Juan Bautista Belaunzaran arkitektoarena eta bestea Victor Muniberena [153].
Goian aipatutako erreferentziak eta bi plano hauetan azaltzen direnak aztertuz, ondoko kale izendegia ondoriozta daiteke Bermeoko harresi barruko eremurako (normalizatutako idazkeraz jarri dira):
Mendebalde-ekialde norabidea duten kaleak, iparretik hegora:
Ospitaloste
Ospitale
Boltegieta / Pisueta / Bazterra
Landatxu / Intxausti / Peskaderia / Bidebarrieta / Talagutxi
Santa Barbara / Karnizeria /Torrontero (Erzilla); Aroztegi
Kartzeloña / Manga de lobos / Kukunkale
Iskiñarruaga
San Frantzisko
Zesteria
Iparralde-Hegoalde norabidea duten kaleak, mendebaletik ekialdera:
Bakera (Labradores) / Torretxu (Aldatzeta)
Eskusada
San Juan / Denderia (Sagarkale)
Areiltza (Atalaia)
Andra Mari / Torrontero (Errotxela)
Santa Klara (Baztarre)
XIX. mendeko kale-izenen aldaketak:
XIX. mendearen erdialdean, Gobernu liberalen ezarkuntzarekin, kaleen izenak aldatzea agindu zen. 1860ko otsailaren 24ko errege aginduak, angelu zuzenean okertzen ez ziren kaleak izenez bateratzea (hortaz, kale tarteen izenak kentzea) eta ahal zen neurrian euskarazko izenak kendu eta gaztelaniazkoak jartzea zehazten zuen. Eta horrela egin zuen Bermeoko udalak 1861eko uztailaren 28ko batzarreko erabakiarekin [154]. Urte bereko azaroaren 24ko batzarrean, aurrekoan izandako akatsak zuzendu ziren [155] eta, ondorioz, honela geratu ziren Bermeoko kaleen izenak:
Ospitaloste | Beneficencia |
Ospitale | Hospital |
Boltegieta eta San Juan | San Juan |
Pisueta, Soledad eta Bazterra | Soledad |
Landatxu eta Intxausti | Inchausti |
Peskaderia, Bidebarrieta eta Talagutxi | Pescadería |
Santa Barbara eta Karnazeria | Carnicería Vieja |
Torrontero edo Erzilla | Ercilla |
Arostegi | Arostegui |
Kartzeloña, Manga de lobos eta Kukunkale | Nueva |
Iskiñarruaga | San Miguel |
San Frantzisko eta Portale | San Francisco |
Zesteria | Cestería |
Bakera edo Labradores | Labradores |
Torretxu edo Aldatzeta | Cuesta |
Eskusada | Escusada |
San Juan | San Juan |
Denderia edo Sagarkale | Tendería |
Areilza edo Atalaia | Atalaya |
Andra Mari eta Torrontero edo Errotxela | Santa Maria |
Plaza | Plaza |
Arostegitik Errotxelara | Estrecha |
Portuzarra | Puerto menor |
Santa Eufemia | Santa Eufemia |
Gaurko Lope Diaz Harokoa | Puerto mayor |
Gaurko Seg. Ispizua | Colegio |
Gaurko Apioza | Olvido |
Morondo S. Juanportaletik gora | Ronda alta |
Morondo S. Barbaratik San Juanportalera | Ronda baja |
Gaurko Arresi S. Barbaratik Erremediora | Descuido |
Denderiatik Eskusadara | Oscura |
Gaurko Utsa eskillarak | Subida |
Gaurko Santa Klarako eskillarak | Santa Clara |
Portuzarretik Gaztelurako eskillarak | Fuerza |
1897an, berriro izan zen kale-izenen aldaketa, urte honetako martxoaren 20ko errege aginduaren bidez. Oraingoan, 1861eko izendegian egindako zenbait akats zuzendu nahi izan ziren, izaera propioa zuten kale tarte batzuk bereizteko eta kaleen euskal izenak berreskuratzeko. Aldi berean, izendegi berriaz arduratu zen Batzordearentzat inozoegiak ziren 1861ean jarritako zenbait izen (Olvido, Escusada, Descuido eta antzekoak) eta izen berriak jarri zituzten haien ordez.
Bestalde, XIX. mendearen amaieran, herriaren hazkundearekin, kale berriak zeuden eratuta eta hauei ere izenak ipini behar zitzaizkielako, Bermeorekin lotutako pertsonaia edo erakunde historikoen izenak jartzeari ekin zioten, lehen aldiz Bermeoko historian. Horrela Zubiaur kapitaina, Iñigo Artiedakoa, Eskoikiz jenerala, Flaviobriga, Aurrekoetxea, etab. proposatu zituzten kale izentzat. Pertsonaia hauen bilaketarako, garaiko lan historiografiko fidagarrienak erabili zituzten: Labayru, Iturriza, Camilo Villabaso eta Truebaren lanak. [156]
Honela geratu ziren kale-izenak:
Ronda alta, Descuido eta Ronda baja | Gran Vía de Flaviobriga |
Puerto mayor | Lope Díaz de Haro |
Santa Clara | Paseo de Basterra |
Soledad kalearen mendebaleko muturra | Areilza |
Intxaustiko mendebaleko muturretik beherakoa | Travesía de Santa Barbara |
Arostegi | Arostegui |
Arostegiko hegoaldeko muturra | Cofradía de mareantes |
Tenderiako behealdea | Plazuela de San Miguel |
Pescaderia (tarte bi bereiziaz) | Bidebarrieta eta Talacoechea |
Santa Maria (tarte bi bereiziaz) | Santa Maria eta Escalinata de Torrontero |
Santa Marinako auzunea | Paseo de Santa Marina |
Cesteria (hiru tarte bereiziaz) | Arza, Plazuela de la Guerra eta |
| Hurtado de Mendoza |
Santa Eufemiako atzealdea | Mirador ó Explanada de Gaztelu |
Portaletik Erriberarako kale berria | General Escoiquiz |
Hospital | Enseñanza |
Plaza de la Constitucion | Plaza de la Villa |
Soledad | Aurrecoechea |
Subida | Ucha |
Olvido | Apioza |
Escusada | Armendurua |
Arza kaleko kalezuloa | Pasadizo Bolatoqui |
Santa Eufemia elizaren hegoaldeko pasua | Paseo de Fraile-lecu |
Bilbobidea | Capitán Zubiaur |
Adoberia | General Artieda |
Trake | Arrescuenaga |
Ondarreburu | Ondarraburu |
Kakallobide | Divios |
Erriberatik Ondarrebururakoa | Alboniga |
Kontzesiñoko ostatuaren atzekoa | La Concepción |
Dolareaga | Dolariaga |
Kurtzio | La Cruz |
Txibitxiaga | Chivichiaga |
Aipatzen ez direnak, lehengo izenekin mantendu ziren.
XX. mendeko aldaketak:
XX. mendearen lehen zatian, hiriaren hazkunde nabarmena gertatu zen eta, ondorioz, kale berriak joan ziren eratzen. Horrez gain, zenbait hiriguneren izen aldaketak nabari dira, batzuk gerra aurrean, eta beste batzuk, gerra ostean, Francoren diktadura garaian eginikoak. Azken garai honetan, aipatzekoa da zenbait kaleri jarritako Pertsonaia politikoen edota kultura aldetik nabarmendutakoen izenak.
Hona hemen, besteak beste, XX. mendearen lehen zatian jarritako kale-izenak:
Esparru izeneko parajean sortutako kale sortan | Contramaestre Acurio |
| Señorío de Vizcaya |
| Avenida Esparru |
Sanjuanbidearen hegoaldean | Teodoro Anasagasti |
| Cabeza de Vizcaya |
Artalde parajean | Artalde |
Karnizeria kalea | Juan de Nardiz |
Hurtado de Mendoza | Cardenal Mendoza |
Colegio | Segundo Ispizua |
Erregiñazubi eta Erribera artean | Juan Sebastian Elcano |
Trake eta Erregiñazubi lotzen dituen kalea | Reinazubi |
Erremedio | Francisco Ucelay |
Erriberako zabalgunea | Paseo de la Rivera |
Lamera | Parque de Ercilla |
Iskiñarruaga | San Miguel |
Morondotik Sanjuanbidera | Alcalde Garavilla |
Erriberatik Erregiñazubira | Generalísimo Franco |
Errenteriaportale | Cosme Ibarlucea |
Kurtziogane | Iparraguirre |
Txibitxiaga | Chivichaga |
Txibitxiaga buruan | Miramar de Chivichaga |
Dibiobidea edo Kakallobidea | Camino San Miguel |
Frantzunatxetatik Landatxurako eskillarak | Escaleras de Landachu |
Sanjuanbidea | Avenida Machichaco |
«Callejón sin salida» deitutakoa | Morondo |
Goiko plaza | Arana-Goiri (gerra aurrean) |
Goiko plaza | Plaza de España (gerra ostean) |
Portuzarra | Muelle de Venancio Nardiz |
Artzatik Matxikortarako bideari | Marqués de Bilbao Eguia |
Erregiñazubitik Aranondorako kalea | Avenida San Andres |
Portale | Portal de San Francisco |
San Martin parajean sortutako auzunea | San Martin |
Talabidea | Eliseo Migoya |
Santa Marina | General Mola |
Talako auzune berria | Grupo Nuestra Sª de la Talaya |
Erregiñazubitik iparrerako kaletxoa | Jesus Tellaeche |
Denderia | Crescencio Echebarria |
XX. mendearen bigarren zatian, azkenik, Francoren Erregimena amaitzean eta udal berriak sortzean, Batzorde bat eratu zen kaleen izenak sentsibilitate euskaltzalearekin eta kasu batzuetan kale edo parajeen izen zaharrak berreskuratu nahian lan egin zuena. Udalaren erabakiak adierazten zuen legez, «Uri-barruko toki agirietan dagozan eta joan zan Franco'ren aldiko gomutagarri diran edo aldi orregaz zer-ikusia dauken ikurrak, idazkiak eta izenak» kentzea zen helburu nagusia. Esan behar da, kaleen errotuluak osorik (bai izena eta bai entitate geografikoa ere) euskaraz (eta euskal grafiaz) jartzen ziren lehenengo aldia izan zela. 1979an eman zion onespena Udalak Batzordearen aldaketa proposamenari [157], eta honelaxe geratu ziren kaleen izenak:
avenida del Generalísimo Franco | Askatasun bidea |
plaza de España | Arana ta Goiri'tar Sabinen enparantza |
paseo del General Mola | Santamañe kalea |
Marqués de Bilbao y Eguia | Kai-bidea |
calle Artza | Artza kalea |
calle Bolatoqui | Bolatoki kalea |
calle Chivichaga | Txibitxiaga kalea |
calle Esparru | Esparru kalea |
calle Fraile-lecu | Fraile-leku kalea |
plaza de Gaztelu | Gaztelu enparantza |
escaleras de Landachu | Landatxuko eskilarak |
avenida de Machichaco | Matxitxakoko bide zabala |
calle Ondarraburu | Ondarraburu kalea |
paseo de Basterra | Bazterra ibiltokia |
escaleras de Torrontero | Torrontero eskilarak |
calle Bidebarrieta | Bidebarrieta kalea |
calle Talacoechea | Talakoetxea kalea |
calle Morondo | Morondo kalea |
calle Beneficencia | Ongintza kalea |
calle cabeza de Vizcaya | Bizkai-buru kalea |
calle La Cruz | Kurtzio kalea |
calle Cuesta | Aldatzeta kalea |
calle Dibios | Dibio kalea |
calle Enseñanza | Irakaskintza kalea |
calle Estrecha | Kale Istua |
escaleras de Fuerza | Indar eskilarak |
calle Labradores | Nekazari kalea |
calle Oscura | Kale Iluna |
calle Reina Zubi | Erreiñe Zubi kalea |
calle Ribera | Erribera kalea |
calle Señorio de Vizcaya | Bizkaiko Jaurerria kalea |
calle Alboniga | Almike kalea |
barrio de Ntra. Sra. de la Atalaya | Talako Andra Maria auzoa |
calle San Andres | Ander Deuna kalea |
calle San Martin | Martin Deuna kalea |
calle Santa Maria | Andra Mari kalea |
escaleras de Santa Clara | Klara Deuna eskilarak |
calle San Francisco | Prantzisko deuna kalea |
portal de San Francisco | Prantzisko Deuna atea |
calle San Juan | Doniene kalea |
camino de San Miguel | Mikel Deuna bidea |
plaza de San Miguel | Mikel Deunaren enparantza |
calle San Miguel | Eskinarruaga kalea |
calle Santa Barbara | Barbara Deuna kalea |
calle Francisco Ucelay | Erremedio kalea |
calle Gran Via de Flaviobriga | Arresi kalea |
calle Eliseo Migoya | Tonpoi bidea |
calle Apioza | Apioza kalea |
calle Areilza | Areilza kalea |
calle Arostegui | Arostegi kalea |
calle Armendurua | Armendurua kalea |
calle Arrescuenaga | Arreskuenaga kalea |
calle Cardenal Mendoza | Hurtado deMendoza kardenalaren k. |
calle General Escoiquiz | Eskoikiz kalea |
calle Ercilla | Ertzilla kalea |
calle Aurrecoechea | Aurrekoetxea kalea |
calle Capitán Zubiaur | Zubiaur'tar Kepa kalea |
calle Contramaestre Acurio | Akurio kontramaisu kalea |
calle Cosme Ibarlucea | Ibarluzea'tar Kosme kalea |
calle Crescencio Echevarria | Etxebarria'tar Kresentzi kalea |
calle General Artieda | Artieda'tar Iñigo kalea |
calle Lope Diaz de Haro | Lope Diaz de Haro kalea |
muelle de Venancio Nardiz | Nardiz'tar Benantzio kalea |
calle Iparraguirre | Iparragirre kalea |
calle Jesus de Tellaeche | Tellaetxe'tar Josu kalea |
calle Juan Sebastian Elcano | Elkano'tar Juan Sebastian kalea |
calle Segundo Ispizua | Ispizua'tar Segundo kalea |
calle Teodoro Anasagasti | Anasagasti'tar Teodoro kalea |
calle Jose de Garavilla | Garabilla'tar Jose kalea |
calle Inchausti | Intxausti kalea |
calle Juan de Nardiz | Nardiz'tar Jon kalea |
calle Doloriaga | Dolariaga kalea |
escaleras de Hucha | Utsa eskilarak |
calle Artalde | Atalde kalea |
calle Atalaya | Talaranzko kalea |
calle Cofradia de mareantes (XIX. m.) | Arrantzaleen Kofradi kalea |
Kale berria | Aritzatxu bidea |
Azken aldian sortutako kale berrien izenak, honelaxe jarri dira:
Fielato enparantzatxoa, Benito Barrueta kalea, Esparru zeharkalea, Txirritxa bidea, Itsasoan galdutakoen lamera, Burujabetasun zelaia, Baratzeder urbanizazioa, Gure etxe, Jose Antonio Erauzkin enparantza, Adubidxe, Okarantza eskailerak, Erreten lamera, Gonzalo Nardiz enparantza, Zarragoitxi, Trake, Lourdesko eskailerak, Itxasbegi, Kaialde, Matxikorta kaia, Errosape kaia eta Xixili kaia.
__________
[151] Kale-izenak aztertzean eta eurak adierazteko orduan ondoko irizpideak izan dira kontuan:
[152] Elkar lanean (1997): Foguera de las villas de Vizcaya de 1511 eta Fogueras de las villas de Vizcaya de 1514. Fuentes documentales del Pais Vasco. Eusko Ikaskuntza.
[153] J.Bta. Belaunzaran: 1820. Erzilla dorrean dago planoa. Victor Munibe. 1857. Iturriza Zabala, Juan Ramon (1793): 2. tomoa; 25. orr. (1967ko A. Rodriguez Herreroren argitalpenean).
[154] Akta Liburua, 1859-1864; 107b-108
[155] Akta Liburua, 1859-1864; 117b-119b. A. Zabalak, berriz, agindua, azaroaren 29koa dela adierazten du (Zabala, Angel , 1928, I; 49).
[156] 1897. Expediente para la nueva nomenclatura y numeración de las calles en consonancia con la R. O. de 20 de Marzo de 1897. BUA. 5bis.
[157] Udal batzordea (1982): Kale izenak zergatik?; 281-300