Testu osoan

Hirigunea

Alde Zaharra

Portua, Lamera eta Gaztelu

Morondo

Artalde

Dolareaga eta Esparru

Adoberia eta Ondarre

Portale

Almikabidea eta Erregiņazubi

Erribera

Zarragoiti

Kurtzio eta Santa Mariņa

Txibitxiaga

Tala

Sanjuanbidea

Ibarreta eta San Martin

Bilbobidea

Dibio

Aranondo

Artikabidea

Portuburu

Zehaztu gabeak

Arane

Agirre

San Migel

San Andres

Almika

Artika

Demiku

Arranotegi

Maņu

San Pelaio Gibelortzagakoa

Kostaldea

Izaro

Gainak

Sare hidrografikoa

Bakio aldea

auzoka / San Pelaio Gibelortzagakoa / Gaztelugatxe (uhartea) eta San Juan Gaztelugatxekoa (ermita)  

Gaztelugatxe (uhartea) eta San Juan Gaztelugatxekoa (ermita)

Kokapena: San Pelaio; I. mapa (C-3)

Ohar ling.: J. Caro Barojak «Gaztelugache» leku izenaren inguruan hauxe dio:

«El nombre actual es un compuesto de «gaztelu» = castillo, pero (...) se nos aclara lo que significa la segunda parte de modo equívoco. Balparda: «gache» vale «aitza» o sea la peña: de donde resultaría que S. Juan de la Peña de Aragon y S. J. de la Peña de la costa vizcaína tenían conexión anterior, por el nombre. Para Iturriza lo que el vulgo llamaba S. Juan de Gaztelugach era S. J. de la Peña, pero en otro lugar dice que Gaztelugach «denota castillo áspero, lo cual me parece más exacto»» (Caro Baroja, «Las escrituras referentes a Vizcaya y el Duranguesado del s. XI: su contenido social y economico». Hª Gral. del Pais Vasco vol. 5. 1981, 274)

Azken honekin lotuta Irigoienek ere horrela dio:

«San Juan de Gaztelugache, de Gaztelu + gatx < gaitz, con -e paragógica, 'castillo difícil, duro'.» (Irigoien, Las lenguas de los vizcaínos: antroponimia y toponimia medievales, 19865, 28-29)

Gure ustez, 'gaztelu' + '(h)atx' izenen elkarketatik sorturikoa da. Tartekatzen den -g- belare ahostuna, hiatoa apurtzeko txertaturikoa da: Gaztelugatx (berdin gertatzen da 'lehoi' > 'legoi'). Kontsonantez amaituriko leku-izenetan bezala -e paragogikoa erakusten du: Gaztelugatxe.

Oharrak: Matxitxako lurmuturraren mendebaldean. Itsasoaren erasoek eratutako kostalde honetan, higaduraz sortutako kareharrizko bi uharte nabarmentzen dira: Akatxe eta Gaztelugatxe. Gaztelugatxe, harkaitz gainean eraikitako zubi batez lehorrera lotutako penintsulatxo bat da. Bere gailurrean San Juan Gaztelugatxeko ermita eta aterpea daude. Gora iristeko 231 harmailez osatutako bidexka bat dago. XVIII. mendean, Iturrizak, 425 maila zituela adierazten du:

«la cual iglesia se halla edificada en el plano del pináculo de un pequeño islote, llamado vulgarmente Gaztelugach, que denota castillo áspero, a cuya eminencia se sube por 425 escalerillas o pasos de piedra, pasándose desde tierra firme por un puente de piedra de tres arcos» [1406]

Gaztelugatxe leku-izenaren lehen aipamena XI. mendekoa da. 1053an, Eneko Lopez eta Toda bere emazteak, uharte honen inguruko lurren dohaintza egin zioten San Juan de la Peñako monasterioari:

«damus deo et sancto Iohanni pro animabus nostris, in loco qui dicitur Sancti Johannis de Castiello, quod est in territorio de Bakio» [1407]

1071n, berriro aipatzen da Gaztelugatxe, Garcia Gonzalez Argamendikoak santutegi honi zegozkion zenbait lur dohaintzan ematean Hueskako monasterio hari; oraingoan Sanctus Johannes de la Pinna esaten zaio [1408]. Agiri honen egiazkotasuna, baina, zalantzan dago, Gaztelugatxeri dagokionez behintzat. [1409]

1162an, San Juanen beste dohaintza baten berri dago. Oraingoan, Gaztelugatxeko eliza, Lope Diaz Jaunak eta bere emazteak, orde premostratenseko Santxo abateari egiten diote dohaintza eta berarekin,  eliza soila izan zena, monjeen komunitate bihurtu zen [1410].  Monasterioarekin batera, San Juan Gaztelugatxekoaren ondasun guztiak ematen zaizkio Santxo abateari, hau da, mendiak, aranak, arrantza tokiak («pesquerias»), lurlanduak eta landugabeak eta fruta-arbolak. Eta, horiekin guztiekin batera, lau serbu edo otsein ere aipatzen dira («collazos»). J. A. Iradi eta J. E. Delmasek jasotzen duten tradizioaren arabera, monje premostratenseak 1330era arte mantendu ziren Gaztelugatxen, urte horretan, Salamancara aldatu zirelarik. [1411]

1334an, Gaztelako errege Alfonso Iak, Juan Nuñez Larakoa harrapatu nahian zebilela, Gaztelugatxe setiatu zuen. Gotorleku honetan sendo eutsi zioten Bizkaiko zenbait jauntxok, besteak beste, Joanes Arteagakoak, Tristan Urdaibaikoak, Lope Belendizkoak, Ramiro Madariagakoak, Ortuño Fikakoak, Juan Mendozakoak eta Martin Arostegikoak [1412]:

«(...) et por esto salio de Bermeo, et fué cercar la Peña de Sanct Joan, que es á dos leguas dende; et esta Peña est muy fuerte, ca cercala toda la mar, sinon tan solamiente una estrecha entrada. Et el Rey asentó allí real, et mandó traer engeños con que la combatiesen, et moró y un mes. Et estaba dentro en la Peña mucha buena compaña de omes fijos-dalgo, et tenian muchas viandas: et por esto el Rey non la pudo cobrar en aquel tiempo mientra que y estaba: et veyendo que muy poca compaña podrian tener cercado aquel logar, pues que era la entrada tan estrecha, et que las villas, et la tierra llana estaba toda por él: otrosí, veyendo que si él allá mucho estudiese, que se ayuntarian Don Joan fijo del Infante Don Manuel, et Don Joan Nuñez, et Don Joan Alfonso de Haro, et que andarian por la tierra, et le farian daño, dexó caballeros con gentes que guardasen aquella entrada de la peña, et que la combatiesen con aquellos engeños; et él partió dende, et veno á Burgos.» [1413]

Setio hau komentatzean, Labayruren esanetan, Alfonso erregeak Errialden, Atatallen eta Burgon jarri zituen kanpamenduak [1414]. Errialde, Orbezarreta eta Gaztelugatxe artean dagoen amildegia da. Justu honen gainean dagoen muinoari, gaur ere Kastilloko muna esaten zaio. A. Zabalak toki honetan gaztelu baten aztarnak zeudela esaten du [1415].

1366an, Bermeoko jurisdikzioa zabaltzean Bakio aldeko Estepona errekaraino, Gaztelugatxe, hiribilduaren eskumenean geratu zen.

1596an, Errotxelako herejeek eraso zuten Izaro eta Gaztelugatxe, lapurretak eta suntsiketak burutuz [1416].

1600 inguruan, fray Martin de Coscojalesek, debozio handiko eliza legez deskribatzen du Gaztelugatxekoa. Urkizuko jaunaren jabetzakoa eta bi apaizez hornitua omen zegoen [1417].

1634an, Pedro de Texeirak honela hitz egiten du Gaztelugatxez:

«Buelto el cabo dicho de Machaçaco, poco distante de la tierra, está vna ysla alta que llaman Aqueache y, tiro de cañón adelante, está otra que llaman San Yuan de la Peña. Tiene en lo más alto vna hermita donde asisten religiosos de San Françisco y para la comonicaçión con la tierra tienen vna puente de madera.» [1418]

1782an, ingelesak izan ziren Gaztelugatxe eraso zutenak; udalak 96 gizon bidali zituen ermita babestera:

«Memoria y razón del gasto que se originó el dia 29 de abril que entraron en la ermita de San Juan de la peña los ingueleses y con jente que asistieron con orden del señor alcalde (...); Refresco de 96 hombres que fueron al asistimiento y socorro del santuario a defensa de los enemigos garnesi» [1419]

Gaztelugatxeko ermitara, Izaroko Madalenara eta Demikuko Justo eta Pastor ermitetara bezalaxe, Bermeok erromeriak egiten zituen inguruen jabetza aldarrikatzeko asmoz; honela, 1687an:

«Lo segundo [agindu zuten] que en la romeria que se hubiere de hacer el dia de la gloriosa Santa Mª Madalena al conbento de la ysla de la madre de Dios de Yzaro y es acto de jurisdizion no se gaste en aquel dia en rrefresco mas de 50 reales de vellon. (...) en la procesion gral. que esta vª hace segun uso y costumbre memorial al santuario de San Juan de la peña. (...)» [1420]

Behintzat, XVII. mendetik aurrera, ohikoa bihurtu zen Bermeoko udalak prozesioan, jurisdikzio ekintzak burutzea Gaztelugatxera, Izarora eta Demikura. Gaztelugatxera oraindik ere, abuztuaren 29an egiten da. Berezia da ekainaren 24an ospatzen den San Juan eguna ere: bermeotarrak erromerian joan ohi dira Gaztelugatxera egun honetan.

Gaurko ermitak ez du mantentzen garai haietako aztarnarik. 1885ean egindako konponketa batzuetan hilobi monolitikoak aurkitu omen ziren, estalki prismatikodunak, Argiñetakoen antzekoak. [1421]

Ermita 1886an berreraiki zen. Lanetan parte hartu zutenak Migel Jauregizar [1422] eta Benanzio Natxiondo izan ziren [1423].

 

Gaztelugatxe (uhartea):

Ahozkoa:
«San Juán»052, 053, 146, 164, 166
«Sanjuánpie»052
«Gastelugátze»052, 053, 080, 146

Idatzizkoa:
1053Sancti Iohannis de Castiello, loco qui diciturBIBL   LibA/B-G   14-15
1334Sanct Joan, la Peña deBIBL   CrRRCC1   262-263
1634San Yuan de la Peña, ysla deBIBL   TexP   318
1793Gaztelugach, isloteBIBL   ItJR-I   11
1793San Juan de la Peña, isloteBIBL   ItJR-I   11
1803San Juan de la PeñaBUA   AL. 1786-1806   168
1827San Juan de la PeñaBFA. Bust   202/40
1843San Juan de la Peña, a la parte deBUA   1289/2. Montazgos   105
1855San Juan de la PeñaBUA   39/29. Acreedores
1893San Juan de Gasteluache, peña deBUA   1179/17   327
1895-1903Castel-Ugach, islaBIBL   Lbyr-III   409
1902Gaztelugach, peñones deBUA   1327/10. Segr. S.P. y Zb.   16
1972San Juan de Gaztelugache, islote BIBL   ESEC-GB   5

 

San Juan (ermita):

Ahozkoa:
«San Juàn ermitzié»052
«San Juán»053, 146, 164

Idatzizkoa:
1053Sancti Iohannis de Castiello, loco qui diciturBIBL   IrA   27-28
1053Sancto JohanniBIBL   LibA/H-O   165
1066Sanctus Johannes de la PinnaBIBL   LibA/P-Z   65
1071Sanctus Johannes de la Pinna, monasteriumBIBL   LibA/P-Z   65
1162Sanctus Iohannes de Penna, monasteriumBIBL   ArIgSJG
1560San Juan de la Peña, santuario deBEHA   A-62/44-2   175
1628-1797San Juan, yglesia deBUA   1150/1.  Culto y Clero   24
1628-1797San Juan de la Peña, santuario deBUA   1150/1.  Culto y Clero   401b
1628-1797Sn Juan de la Peña, yglesia deBUA   1150/1.  Culto y Clero   342
1632San Juan de la PeñaBAHP.N.LG   5011   apir27
1633San Juan de la peñaBFA. K.   738/18   46
1634San Juan de la Peña, santuario deBEHA   A-78/6-6
1652San Joan de La peña, iglessia y fabrica deBFA. K.   3538/8   5
1663San Juan delapeña, yglessia deBFA. K.   413/13   59b
1687San Juan de la peña, santuario deBUA   AL. 1680-1710   85
1696San Juan de la Peña, misas cantadas enBUA   1560. Libro de cuentas   11
1782San Juan de la peña, ermita deBUA   842.Libr. y recibos   31
1788San Juan de la PeñaBUA   990/2. Recibos   48b
1793San Juan de la Peña, GastelugachBIBL   ItJR-I   381
1796San Juan de la Peña, santuario deBUA   1150/3.Conc. com. sec. y ecl.  4b
1828San Juan de la Peña, parr. unidas deBUA   948/1. Reden. censos  40b
1843San Juan de la PeñaBUA   1289/2. Montazgos   105
1855San Juan de la PeñaBUA   39/29. Acreedores
1865San Juan de la Peña, santuario deBFA. K.   3796/9   2
1867San Juan de GastelugacheBFA. K.   3822/8   1b
1893-94San Juan de  Gaztelugache, santuario deBUA   1333/2. Peticion de segreg.   2
1894San Juan GastelugacheBAHP.N.BL   7549   122b
1898San Juan de Gastelugache, santuario deBAHP.N.BL   8194   15b
1900San Juan de Gastelugache, bautizado enBAHP.N.BL   8360   810
1901San Juan de Gastelugache, iglesia deBAHP.N.BL   8571   2011
1928San Juan de Gastelugach, ermita de BIBL   ZbA1   339
1928San Juan de Gastelugach, monasterio deBIBL   ZbA2   517-519
1987San Juan de Gaztelugatxe, ermita deBIBL   ArrG   83-84

__________

[1406]   Iturriza Zabala, Juan Ramon (1793), I; 381.

[1407]   Ubieto : C.S.J. Peña vo. 2 pg. 98, in Libano, Angeles (1995-1999); B-G; 14-15.

[1408]   Henao, P. Gabriel de: 42. Kap. 1. Lib. Balparda, Gregorio (1924), I; 180. Libano, Angeles (1995-1999), P-Z; 65.

[1409]   Ik. Arocena, Ignacio (1985); 6

[1410]   Arocena, Ignacio (1985); 10. orr. (Oharrean azaltzen du testua non dagoen: Mañaricua, «Santa Maria de Begoña» Bilbao, 1950, apendice I)

[1411]   Arocena, Ignacio (1985); 11. Zabala, Angel (1928), II; 517-519

[1412]   Zabala, Angel (1928), II; 7.

[1413]   Rosell, C. (1910); I; 262-263.

[1414]   Labayru, Estanislao Jaime de (1895-1903), II; 333.

[1415]   Zabala, Angel (1928), II; 519.

[1416]   Zabala, Angel (1928), II; 521.

[1417]   Arocena, Ignacio (1985); 15

[1418]   Texeira, Pedro de (1634).

[1419]   BUA. 842.Libr. y recibos; 31.

[1420]   BUA. AL. 1680-1710; 85.

[1421]   García Camino, I. (2002); 407

[1422]   BAHP. BAHP.N.BL. 8571; 2011

[1423]   Hala zehazten dute ermitak bere fatxadan ageri dituen errotuloek:

 

Ekintza honek Bizkaiko Foru Aldundiaren
Kultura Sailaren laguntza jaso du