Testu osoan

Hirigunea

Alde Zaharra

Portua, Lamera eta Gaztelu

Morondo

Artalde

Dolareaga eta Esparru

Adoberia eta Ondarre

Portale

Almikabidea eta Erregiņazubi

Erribera

Zarragoiti

Kurtzio eta Santa Mariņa

Txibitxiaga

Tala

Sanjuanbidea

Ibarreta eta San Martin

Bilbobidea

Dibio

Aranondo

Artikabidea

Portuburu

Zehaztu gabeak

Arane

Agirre

San Migel

San Andres

Almika

Artika

Demiku

Arranotegi

Maņu

San Pelaio Gibelortzagakoa

Kostaldea

Izaro

Gainak

Sare hidrografikoa

Bakio aldea

auzoka / Arane / Galdiz (parajea)  

Galdiz   (parajea)

Kokapena: Arane; II. mapa (C-3/D-2/D-3)

Oharrak: Kurtzezarreko menditik Matxitxako muturreraino luzatzen da. Iturrizak eta geroago Labayruk azaltzen dutenez Matxitxako mendiari antzina ematen zitzaion izena da [847].

1.300ean, Bilboko fundazio agirian, Ollargan mendiaz aritzean, Galdizkoaren aipamena egiten da, Jaunaren jabetzakoa eta, hortaz, prebostearen zaintzapekoa zela adieraziz:

« et el mío monte de Ollargan que guarde el mio Preboste de este lugar, ansí como le guarda el mio Preboste de Bermeo el monte de Galdiz» [848]

Hala ere, dirudienez, Bermeok berea zela frogatu omen zuen Lope Diaz Harokoaren aurrean 1282ko urriaren 7an [849].

Bermeok historian zehar izan duen baliabide ekonomiko emankorrenetarikoa izan da eremu hau. Bertako basoek burdinoletarako ikatza egiteko egurra ematen zuten:

«4000 cargas de carbon del monte Galdiz» [850]

«(...) reconozer el monte de Galdiz si estaba zedo para convertir en carbon» [851]

«Dar lumbre a una porzion de leña del monte de galdiz porque dho fuego no saliese del territorio vendido a los ferrones» [852]

Behin baino gehiagotan hipotekatua ere izan zen mendi hau, herriak izan zituen jurisdikziozko auziak ordaintzeko edota, beste kasu batean bezala, udaletxe berria eraikitzeko:

«Por necesidad de dineros para acudir al pleitto sobre jurisdiccion en la Real Chancilleria de Valladolid. Hipoteca de propios, rentas y montes concejiles: Galdis, Ureta y Aranbalça» [853]

«Hipoteca de bienes y propios municipales para la construccion del ayuntamiento: montes de Galdiz que estan a la orilla del mar(...)» [854]

Portuko moilak eta beste eraikin batzuk konpontzeko zura ateratzen zen Galdizko basoetatik:

«Decreto para que se repare la escala del vocal y la pared de la ermita de Santa Clara del Puerto Menor. Se da licencia para 30 pies de robles en el termino y monte de Galdiz» [855]

Galdizko parajea XIX. mendera arte eremu gisa (populaziorik gabeko zentzuan) mantendu zen. Oihana izango zen nagusi bertan. Ezaguna da hango basoen, larren eta harrobien ustiaketa. Galdizko mintegi nagusi bat ere mantentzen zen, basoak berriztatu behar zirenerako. Eta arerioek Bizkaiko kostaldea mehatxatzen edo erasotzen zutenerako gotorlekuren bat edo beste ere bazegoen inguru honetan, zehatz ez dakigu non baina.

XIX. mendean hasi zen baserrien  eraikuntza Galdizen: Madari, Sartzailleku, Talaiape (mendearen lehen zatian), Gorostadi, Peruarezti, Bidekoetxe, Erdikoetxe, Grandene, Filomena (mende erdian), Muskerritxune, Bekoetxe (apur bat geroxeago), Albarezene, Iturrieta, Piezaetxe, (mendearen bigarren zatian), Juliane eta Erletxe (XX. mendearen hasieran).

Hala ere, badago 1694ean udalari egindako baimen eskari bat baserria eraikitzeko, ez dakigularik gauzatu ote zen ala ez  eraiketa hura:

«Pedimiento de Juan Antonio de Urça y Arteaga de lizencia y permiso de fabricar y hedificar una cassa en el termino de Galdiz» [856]

 

Galdizko mintegia:

Mintegiak, garai batean basoari ematen zitzaion garrantziaren adierazgarri dira. Udalak, bere eremuetan, urtero 300 haritz berri landatzeko betebeharra zeukan:

«(...) en cada año según tiene obligación la villa de plantar trescientos robles (...)» [857]

Eta hori egin ahal izateko landareak garatuko ziren mintegiak mantendu beharra zegoen. XVIII. mendearen amaierara arte Bermeoko herriak bere udalaren bitartez lau mintegi mantentzen zituen: Mañukoa, Aguriagakoa, Galdizkoa eta Zuluetaburukoa.

Urtero, gizatalde bat hartzen zen basoetan zuhaitz landare txikiak bildu, garbitu, mintegira eraman eta hantxe birlandatzeko:

«Trabajos en los montes comunes, sacar plantios por si nacidos, volverlos a plantar en parajes determinados despues de limpiarlos y espinarlos y cabas hechas en ellos y en los viberos y montes comunes» [858]

Kasu batzuetan, kanpotik ere ekartzen ziren landareak,

«Zinco mil chirpias que se trajeron de Zornoza para plantar en el vivero de Corta Ederra» [859]

Horrela, basoetan zuhaitzak barriztatu behar zirenerako, landareak hortxe zeuden, aldatzeko prest,

«Cagigos y encinos puestos en la talaya y Landachua» [860]

Mintegi hauek harrizko hormez zeuden inguratuta eta sarritan izaten zuten konpondu beharra,

«Composicion de las paredes del vibero de Galdiz. Operarios, Francisco de Anesagasti Guibeleco, Bautista de Asteinza Tribis» [861]

Azkenik, mintegia zaintzeko arduradun bat hartzen zen:

«Pago a Manuel de Ybinaga, vecino de Baquio por cuidar del vibero de Aguriaga» [862]

Galdizko mintegia Albarezene baserrien goialdean zegoen kokatua eta hortxe dirau oraindik bizirik lekuaren izenak mintegiak berak ez badu irauten ere. Dokumentazioan bere aipamen ugari dago:

«Martin de Anparan y Agustin de Thellaeche (...) an asistido en quatro dias y a puesto dho Asencio [Kortetakoa] los çiento y cinquenta plantios de robles en el termino de Galdiz y los doscientos ciquenta de su obligacion los ha plantado el la dha talaya de esta villa. (...)» [863]

«Composicion de las paredes del vibero de Galdiz» [864]

«Trabajos en los viberos de Galdiz, Maynua, Zuluetaburu» [865]

«Importe de chirpia para los viveros de Mañua, Galdiz y Aguriaga» [866]

«Sacar plantios por si nacidos, volverlos a plantar en parajes determinados despues de limpiarlos y espinarlos y cabas hechas en ellos y en los viberos y montes comunes» [867]

 

Galdizko kantarak:

Galdizen harrobiak ere bazeuden, Erleko puntatik Galdizko iturrietara bitartean, gaurko errepidearen hegoaldean, Gaztañaditxueta izeneko parajean.

 

Galdizko gotorlekuak:

Espainiako Historia Akademiak XIX. mendearen hasieran argitaratu zuen Diccionario Historico-Geografico del Pais Vascok,  garai hartan, Bermeo aldean zeuden gotorlekuen berri ematen du:

«Para la defensa del puerto hay 3 fortines: el de la colina de S. Eufemia; el de la Atalaya; el de Basterra. Defienden el fondeadero otros 4 fortines: el del Tompon; el de Valdes; el de Machichaco; el de S. Josef (cerca del cabo)» [868]

Ez da ezagutzen Galdizko gotorleku edo fortin hauen kokapena. Seguruenik, kostaldetik gertu egongo ziren nolabaiteko kontrola emango zioten altitude batean jarrita. Gotorleku hauen jarduera edo ekina ugaria izango zen iraganean. 1800ean, adibidez,

«200 rreales inbertidos con la jente que pasaron armados a los fortines de Machachaco en la ocacion o lançe que el ingles corsario quiso acer desembarco de su jente como en efecto se le impidio» [869]

Talaiaren behealdean aurkitzen diren bateriek ez dute zer ikusirik antzinako gotorleku hauekin, ezta  Talaian egon zen putzuaren ondoko kuartelak ere, 36ko gerra zibilean eraikitakoak izan dira eta.

Azkenik, bai Diccionario Historico-Geografico del Pais Vascok eta bai Yradik aipatzen duten Valdes, seguruenik, Galdiz litzateke [870].

Ahozkoa:
«Galdís»023, 164

Idatzizkoa:
1300Galdiz, monte deBIBL   ItJR-II   231
1300Galdiz, monte BIBL   Lbyr-II   268
1618Galdis, monteBUA   1161/6. Cancel. de    95-95b
1659Galdiz, monteBFA. K.   3569/2   1
1680Galdiz, monteBFA. K. 3583/1   68
1680Galdiz, monteBUA   AL. 1680-1710   10
1690Galdiz, monteBUA   AL. 1680-1710   119
1694Galdiz, montes deBUA   AL. 1680-1710   154b
1694Galdiz, término deBUA   1560. Libro de cuentas   5b
1702Galdiz, monteBUA   AL. 1680-1710   288
1702Galdiz, monteBFA. K. 3583/1   68
1703Galdiz, monte BUA   1560. Libro de cuentas   67
1725Galdiz, término deBUA   AL. 1711-1727   208, 210-210b
1731Galdiz, término deBUA   1161/6. Cancel. de    60b
1731Galdiz, montes deBFA. K. 3583/1   58
1733-1845Galdiz, monteBUA   922. Libro visitas.   36
1734Galdiz, término deBUA   1161/6. Cancel. de   5
1739Galdiz, monteBUA   1560. Libro de cuentas   306
1758Galdiz, monteBFA. Bust   103/15
1774Galdiz, monteBUA   2501/5.  Datas   20
1774Galdiz, monte deBUA   250/13. Cargos y datas   27
1777Galdiz, término deBUA   967/4. Libr. y recibos   34
1787GaldizBUA   990/1. Recibos   18b
1790Galdiz, monteBUA   990/4. Recibos   16b
1797Galdiz, término deBUA   1136. Libr. y recibos   49b
1812Galdiz, varrio deBEHA   9-79/22-2   56b
1816Galdiz, término deBUA   1325/1. Casas extram.
1828Galdiz, barrios deBEHA   A-64/12-6   46b
1835Galdiz, término deBUA   1139. Serv. y sumin.
1843Galdiz, término deBUA   1625. Conc. de terrenos   14b
1843GaldizBUA   1289/2. Montazgos   112-114
1844Galdis, término deBUA   1289/2. Montazgos   157
1862-1887Galdiz, término deBUA   1289. Venta de montes   66
1876Galdiz, término deBUA   39/25. Terren. embarg.   61
1893Galdices, término deBUA   984/3. Remate de
1904Galdiz, aguas deBUA   1179/19   119b
1910Galdiz, argomal deBUA   1435. Fincas rústicas
1910Galdiz, heredadBUA   1032. Fincas rústicas
1910Galdiz, heredadBUA   866. Fincas rústicas
1923-24Galdiz, heredadBUA   404. Fincas rústicas
1938-40Galdiz, mtes. comunales deBUA   327. Sub. de pastos
1944Galdiz, heredadBUA   406/3,4 eta 353/3,4,5

 

Galdizko mintegia

Kokapena:   Arane; IV. mapa (A-2)

Ahozkoa:
«Mintzirí»020
«Mintzí»027
«Ormabíribille»164

Idatzizkoa:
1770Galdiz, vibero deBUA  968/3. Libr. y recibos   1
1772Galdiz, vivero deBUA  250/11. Cuentas   33
1773Galdiz, vivero nuevo deBUA  1154/4. Libramientos   17
1779Galdiz, vivero deBUA  842. Cuentas   23b
1788Galdiz, vivero deBUA  990/2. Recibos   45b
1837MinteguiBUA  1139. Serv. y sumin.
1848MinteguiBUA  1289. Leñas (1848)
1862MinteguiBUA  1289/17. Leñas (1862)

 

Galdizko kantarak

Kokapena:   Arane; IV. mapa (B-3)

Ahozkoa:
«Kantará»018
«Kantarié»014

Idatzizkoa:
1890-91Guibela, canteras deBUA  16/5. Saneam. Arza   50
1890-91Galdiz, canteras deBUA  16/5. Saneam. Arza   50
1896Guibela, canteras deBUA  1288/10. Camino Faro
1901Guibele, canteras deBUA  20/22. Ensanche de    11b
1904Guibele, canteras deBUA  1251/8. Camino del Faro   9

 

Galdizko gotorlekuak:
1794Galdiz, fortin deBUA  AL. 1786-1806  134b
1794Cabo de Machachaco, fortín delBUA   991/3. Recibos.   2
1800Machachaco, fortines deBUA   1136. Libr. y recibos   40
1802Valdes, fortin deBIBL  DccAH/t.1
1802S. Josef, fortín deBIBL  DccAH/t.1
1844Valdes, baterías deBIBL  YrJA  71

__________

[847]   Iturriza Zabala, Juan Ramon (1793), II; 231. Labayru, Estanislao Jaime de (1895-1903), II, 2lib.; 268.

[848]   Labayru, Estanislao Jaime de (1895-1903), II, 2lib.; 268.

[849]   Iturriza Zabala, Juan Ramon (1793), II; 231.

[850]   1659. BFA. K. 3569/2; 1.

[851]   1690. BUA. AL. 1680-1710; 119.

[852]   1739. BUA. 1560. Libro de cuentas; 306.

[853]   1618. BUA. 1161/6. Cancel. de censos; 95-95b.

[854]   1731. BUA. 1161/6. Cancel. de censos; 60b.

[855]   1734. BUA. 1161/6. Cancel. de censos; 5.

[856]   BUA. AL. 1680-1710; 154b.

[857]   1724. BUA. AL. 1711-1727; 139.

[858]   1797. BUA. 1136. Libr. y recibos; 43, 51.

[859]   1738. BUA. 1560. Libro de cuentas; 292.

[860]   1779. BUA. 842. Cuentas; 23b.

[861]   1772. BUA. 250/11. Cuentas; 33.

[862]   1778. BUA. 968/2. Libr. y recibos; 80.

[863]   1725. BUA AL. 1711-1727; 210-210b.

[864]   1772. BUA. 250/11. Cuentas; 33.

[865]   1777. BUA. 967/4. Libr. y recibos; 34.

[866]   1779. BUA. 842. Cuentas; 23b.

[867]   1797. BUA. 1136. Libr. y recibos; 49b.

[868]   Real Academia de la Historia (Espainiakoa) (1802).

[869]   BUA. 1136. Libr. y recibos. 40. Real Academia de la Historia (Espainiakoa) (1802).

[870]   Yradi, Juan Angel de (1844); 71.

 

Ekintza honek Bizkaiko Foru Aldundiaren
Kultura Sailaren laguntza jaso du