auzoka / San Pelaio Gibelortzagakoa / Gaztelugatxe (uhartea) eta San Juan Gaztelugatxekoa (ermita)
Gaztelugatxe (uhartea) eta San Juan Gaztelugatxekoa (ermita)
Kokapena: San Pelaio; I. mapa (C-3)
Ohar ling.: J. Caro Barojak «Gaztelugache» leku izenaren inguruan hauxe dio:
«El nombre actual es un compuesto de «gaztelu» = castillo, pero (...) se nos aclara lo que significa la segunda parte de modo equívoco. Balparda: «gache» vale «aitza» o sea la peña: de donde resultaría que S. Juan de la Peña de Aragon y S. J. de la Peña de la costa vizcaína tenían conexión anterior, por el nombre. Para Iturriza lo que el vulgo llamaba S. Juan de Gaztelugach era S. J. de la Peña, pero en otro lugar dice que Gaztelugach «denota castillo áspero, lo cual me parece más exacto»» (Caro Baroja, «Las escrituras referentes a Vizcaya y el Duranguesado del s. XI: su contenido social y economico». Hª Gral. del Pais Vasco vol. 5. 1981, 274)
Azken honekin lotuta Irigoienek ere horrela dio:
«San Juan de Gaztelugache, de Gaztelu + gatx < gaitz, con -e paragógica, 'castillo difícil, duro'.» (Irigoien, Las lenguas de los vizcaínos: antroponimia y toponimia medievales, 19865, 28-29)
Gure ustez, 'gaztelu' + '(h)atx' izenen elkarketatik sorturikoa da. Tartekatzen den -g- belare ahostuna, hiatoa apurtzeko txertaturikoa da: Gaztelugatx (berdin gertatzen da 'lehoi' > 'legoi'). Kontsonantez amaituriko leku-izenetan bezala -e paragogikoa erakusten du: Gaztelugatxe.
Oharrak: Matxitxako lurmuturraren mendebaldean. Itsasoaren erasoek eratutako kostalde honetan, higaduraz sortutako kareharrizko bi uharte nabarmentzen dira: Akatxe eta Gaztelugatxe. Gaztelugatxe, harkaitz gainean eraikitako zubi batez lehorrera lotutako penintsulatxo bat da. Bere gailurrean San Juan Gaztelugatxeko ermita eta aterpea daude. Gora iristeko 231 harmailez osatutako bidexka bat dago. XVIII. mendean, Iturrizak, 425 maila zituela adierazten du:
«la cual iglesia se halla edificada en el plano del pináculo de un pequeño islote, llamado vulgarmente Gaztelugach, que denota castillo áspero, a cuya eminencia se sube por 425 escalerillas o pasos de piedra, pasándose desde tierra firme por un puente de piedra de tres arcos» [1406]
Gaztelugatxe leku-izenaren lehen aipamena XI. mendekoa da. 1053an, Eneko Lopez eta Toda bere emazteak, uharte honen inguruko lurren dohaintza egin zioten San Juan de la Peñako monasterioari:
«damus deo et sancto Iohanni pro animabus nostris, in loco qui dicitur Sancti Johannis de Castiello, quod est in territorio de Bakio» [1407]
1071n, berriro aipatzen da Gaztelugatxe, Garcia Gonzalez Argamendikoak santutegi honi zegozkion zenbait lur dohaintzan ematean Hueskako monasterio hari; oraingoan Sanctus Johannes de la Pinna esaten zaio [1408]. Agiri honen egiazkotasuna, baina, zalantzan dago, Gaztelugatxeri dagokionez behintzat. [1409]
1162an, San Juanen beste dohaintza baten berri dago. Oraingoan, Gaztelugatxeko eliza, Lope Diaz Jaunak eta bere emazteak, orde premostratenseko Santxo abateari egiten diote dohaintza eta berarekin, eliza soila izan zena, monjeen komunitate bihurtu zen [1410]. Monasterioarekin batera, San Juan Gaztelugatxekoaren ondasun guztiak ematen zaizkio Santxo abateari, hau da, mendiak, aranak, arrantza tokiak («pesquerias»), lurlanduak eta landugabeak eta fruta-arbolak. Eta, horiekin guztiekin batera, lau serbu edo otsein ere aipatzen dira («collazos»). J. A. Iradi eta J. E. Delmasek jasotzen duten tradizioaren arabera, monje premostratenseak 1330era arte mantendu ziren Gaztelugatxen, urte horretan, Salamancara aldatu zirelarik. [1411]
1334an, Gaztelako errege Alfonso Iak, Juan Nuñez Larakoa harrapatu nahian zebilela, Gaztelugatxe setiatu zuen. Gotorleku honetan sendo eutsi zioten Bizkaiko zenbait jauntxok, besteak beste, Joanes Arteagakoak, Tristan Urdaibaikoak, Lope Belendizkoak, Ramiro Madariagakoak, Ortuño Fikakoak, Juan Mendozakoak eta Martin Arostegikoak [1412]:
«(...) et por esto salio de Bermeo, et fué cercar la Peña de Sanct Joan, que es á dos leguas dende; et esta Peña est muy fuerte, ca cercala toda la mar, sinon tan solamiente una estrecha entrada. Et el Rey asentó allí real, et mandó traer engeños con que la combatiesen, et moró y un mes. Et estaba dentro en la Peña mucha buena compaña de omes fijos-dalgo, et tenian muchas viandas: et por esto el Rey non la pudo cobrar en aquel tiempo mientra que y estaba: et veyendo que muy poca compaña podrian tener cercado aquel logar, pues que era la entrada tan estrecha, et que las villas, et la tierra llana estaba toda por él: otrosí, veyendo que si él allá mucho estudiese, que se ayuntarian Don Joan fijo del Infante Don Manuel, et Don Joan Nuñez, et Don Joan Alfonso de Haro, et que andarian por la tierra, et le farian daño, dexó caballeros con gentes que guardasen aquella entrada de la peña, et que la combatiesen con aquellos engeños; et él partió dende, et veno á Burgos.» [1413]
Setio hau komentatzean, Labayruren esanetan, Alfonso erregeak Errialden, Atatallen eta Burgon jarri zituen kanpamenduak [1414]. Errialde, Orbezarreta eta Gaztelugatxe artean dagoen amildegia da. Justu honen gainean dagoen muinoari, gaur ere Kastilloko muna esaten zaio. A. Zabalak toki honetan gaztelu baten aztarnak zeudela esaten du [1415].
1366an, Bermeoko jurisdikzioa zabaltzean Bakio aldeko Estepona errekaraino, Gaztelugatxe, hiribilduaren eskumenean geratu zen.
1596an, Errotxelako herejeek eraso zuten Izaro eta Gaztelugatxe, lapurretak eta suntsiketak burutuz [1416].
1600 inguruan, fray Martin de Coscojalesek, debozio handiko eliza legez deskribatzen du Gaztelugatxekoa. Urkizuko jaunaren jabetzakoa eta bi apaizez hornitua omen zegoen [1417].
1634an, Pedro de Texeirak honela hitz egiten du Gaztelugatxez:
«Buelto el cabo dicho de Machaçaco, poco distante de la tierra, está vna ysla alta que llaman Aqueache y, tiro de cañón adelante, está otra que llaman San Yuan de la Peña. Tiene en lo más alto vna hermita donde asisten religiosos de San Françisco y para la comonicaçión con la tierra tienen vna puente de madera.» [1418]
1782an, ingelesak izan ziren Gaztelugatxe eraso zutenak; udalak 96 gizon bidali zituen ermita babestera:
«Memoria y razón del gasto que se originó el dia 29 de abril que entraron en la ermita de San Juan de la peña los ingueleses y con jente que asistieron con orden del señor alcalde (...); Refresco de 96 hombres que fueron al asistimiento y socorro del santuario a defensa de los enemigos garnesi» [1419]
Gaztelugatxeko ermitara, Izaroko Madalenara eta Demikuko Justo eta Pastor ermitetara bezalaxe, Bermeok erromeriak egiten zituen inguruen jabetza aldarrikatzeko asmoz; honela, 1687an:
«Lo segundo [agindu zuten] que en la romeria que se hubiere de hacer el dia de la gloriosa Santa Mª Madalena al conbento de la ysla de la madre de Dios de Yzaro y es acto de jurisdizion no se gaste en aquel dia en rrefresco mas de 50 reales de vellon. (...) en la procesion gral. que esta vª hace segun uso y costumbre memorial al santuario de San Juan de la peña. (...)» [1420]
Behintzat, XVII. mendetik aurrera, ohikoa bihurtu zen Bermeoko udalak prozesioan, jurisdikzio ekintzak burutzea Gaztelugatxera, Izarora eta Demikura. Gaztelugatxera oraindik ere, abuztuaren 29an egiten da. Berezia da ekainaren 24an ospatzen den San Juan eguna ere: bermeotarrak erromerian joan ohi dira Gaztelugatxera egun honetan.
Gaurko ermitak ez du mantentzen garai haietako aztarnarik. 1885ean egindako konponketa batzuetan hilobi monolitikoak aurkitu omen ziren, estalki prismatikodunak, Argiñetakoen antzekoak. [1421]
Ermita 1886an berreraiki zen. Lanetan parte hartu zutenak Migel Jauregizar [1422] eta Benanzio Natxiondo izan ziren [1423].
Gaztelugatxe (uhartea):
Ahozkoa:
Idatzizkoa:
1053 | Sancti Iohannis de Castiello, loco qui dicitur | BIBL LibA/B-G 14-15 |
1334 | Sanct Joan, la Peña de | BIBL CrRRCC1 262-263 |
1634 | San Yuan de la Peña, ysla de | BIBL TexP 318 |
1793 | Gaztelugach, islote | BIBL ItJR-I 11 |
1793 | San Juan de la Peña, islote | BIBL ItJR-I 11 |
1803 | San Juan de la Peña | BUA AL. 1786-1806 168 |
1827 | San Juan de la Peña | BFA. Bust 202/40 |
1843 | San Juan de la Peña, a la parte de | BUA 1289/2. Montazgos 105 |
1855 | San Juan de la Peña | BUA 39/29. Acreedores |
1893 | San Juan de Gasteluache, peña de | BUA 1179/17 327 |
1895-1903 | Castel-Ugach, isla | BIBL Lbyr-III 409 |
1902 | Gaztelugach, peñones de | BUA 1327/10. Segr. S.P. y Zb. 16 |
1972 | San Juan de Gaztelugache, islote | BIBL ESEC-GB 5 |
San Juan (ermita):
Ahozkoa:
Idatzizkoa:
1053 | Sancti Iohannis de Castiello, loco qui dicitur | BIBL IrA 27-28 |
1053 | Sancto Johanni | BIBL LibA/H-O 165 |
1066 | Sanctus Johannes de la Pinna | BIBL LibA/P-Z 65 |
1071 | Sanctus Johannes de la Pinna, monasterium | BIBL LibA/P-Z 65 |
1162 | Sanctus Iohannes de Penna, monasterium | BIBL ArIgSJG |
1560 | San Juan de la Peña, santuario de | BEHA A-62/44-2 175 |
1628-1797 | San Juan, yglesia de | BUA 1150/1. Culto y Clero 24 |
1628-1797 | San Juan de la Peña, santuario de | BUA 1150/1. Culto y Clero 401b |
1628-1797 | Sn Juan de la Peña, yglesia de | BUA 1150/1. Culto y Clero 342 |
1632 | San Juan de la Peña | BAHP.N.LG 5011 apir27 |
1633 | San Juan de la peña | BFA. K. 738/18 46 |
1634 | San Juan de la Peña, santuario de | BEHA A-78/6-6 |
1652 | San Joan de La peña, iglessia y fabrica de | BFA. K. 3538/8 5 |
1663 | San Juan delapeña, yglessia de | BFA. K. 413/13 59b |
1687 | San Juan de la peña, santuario de | BUA AL. 1680-1710 85 |
1696 | San Juan de la Peña, misas cantadas en | BUA 1560. Libro de cuentas 11 |
1782 | San Juan de la peña, ermita de | BUA 842.Libr. y recibos 31 |
1788 | San Juan de la Peña | BUA 990/2. Recibos 48b |
1793 | San Juan de la Peña, Gastelugach | BIBL ItJR-I 381 |
1796 | San Juan de la Peña, santuario de | BUA 1150/3.Conc. com. sec. y ecl. 4b |
1828 | San Juan de la Peña, parr. unidas de | BUA 948/1. Reden. censos 40b |
1843 | San Juan de la Peña | BUA 1289/2. Montazgos 105 |
1855 | San Juan de la Peña | BUA 39/29. Acreedores |
1865 | San Juan de la Peña, santuario de | BFA. K. 3796/9 2 |
1867 | San Juan de Gastelugache | BFA. K. 3822/8 1b |
1893-94 | San Juan de Gaztelugache, santuario de | BUA 1333/2. Peticion de segreg. 2 |
1894 | San Juan Gastelugache | BAHP.N.BL 7549 122b |
1898 | San Juan de Gastelugache, santuario de | BAHP.N.BL 8194 15b |
1900 | San Juan de Gastelugache, bautizado en | BAHP.N.BL 8360 810 |
1901 | San Juan de Gastelugache, iglesia de | BAHP.N.BL 8571 2011 |
1928 | San Juan de Gastelugach, ermita de | BIBL ZbA1 339 |
1928 | San Juan de Gastelugach, monasterio de | BIBL ZbA2 517-519 |
1987 | San Juan de Gaztelugatxe, ermita de | BIBL ArrG 83-84 |
__________
[1406] Iturriza Zabala, Juan Ramon (1793), I; 381.
[1407] Ubieto : C.S.J. Peña vo. 2 pg. 98, in Libano, Angeles (1995-1999); B-G; 14-15.
[1408] Henao, P. Gabriel de: 42. Kap. 1. Lib. Balparda, Gregorio (1924), I; 180. Libano, Angeles (1995-1999), P-Z; 65.
[1409] Ik. Arocena, Ignacio (1985); 6
[1410] Arocena, Ignacio (1985); 10. orr. (Oharrean azaltzen du testua non dagoen: Mañaricua, «Santa Maria de Begoña» Bilbao, 1950, apendice I)
[1411] Arocena, Ignacio (1985); 11. Zabala, Angel (1928), II; 517-519
[1412] Zabala, Angel (1928), II; 7.
[1413] Rosell, C. (1910); I; 262-263.
[1414] Labayru, Estanislao Jaime de (1895-1903), II; 333.
[1415] Zabala, Angel (1928), II; 519.
[1416] Zabala, Angel (1928), II; 521.
[1417] Arocena, Ignacio (1985); 15
[1418] Texeira, Pedro de (1634).
[1419] BUA. 842.Libr. y recibos; 31.
[1420] BUA. AL. 1680-1710; 85.
[1421] García Camino, I. (2002); 407
[1422] BAHP. BAHP.N.BL. 8571; 2011
[1423] Hala zehazten dute ermitak bere fatxadan ageri dituen errotuloek: